Koscioly Zabytkowe

Ratyzbona, katedra św. Piotra
Regensburg, dom St. Peter

Lokalizacja: Ratyzbona, Domplatz 1 (49.019478, 12.098384)
Budowa: 1275 – około 1500, 1859 – 1872
Budowniczy: Mistrz Ludwig
Styl: gotyk, neogotyk

HISTORIA. Diecezja w Ratyzbonie została założona w 739 r. a pierwsza katedra św. Piotra została potwierdzone źródłowo w 788 r. W jej miejsce w 2. połowie X w. zbudowano romańską katedrę jako trójnawową bazylikę zamkniętą apsydą, która około 1000 r. została rozbudowana o transept i dwie wieże. Katedra była w XII w. dwukrotnie niszczona przez pożary w 1156 r. i 1172 r. Po kolejnych pożarach świątyni z 1272 i 1273 rozpoczęto budowę obecnej gotyckiej katedry. Prace budowlane rozpoczęto w 1275 r. a w 1295 r. budowniczym świątyni został Mistrz Ludwig, który wykonał nowe plany kościoła wzorowane na klasycznych katedrach francuskich. Do końca XIV w. wzniesiono prezbiterium, transept i dwa przędła korpusu nawowego. Do około 1460 r. ukończono korpus nawowy a około 1500 r. ukończono wieże zachodnie, które nakryto ostrosłupowymi hełmami. Przez XV w. pracami budowlanymi kierowało kilku budowniczych z rodu Roriczerów: Wenzel, Konrad, Matthäus i Wolfgang. Prace budowlane przy katedrze zostały przerwane około 1525 r. wraz nadejściem reformacji. W pierwszej połowie XVII w. trzy przęsła nawy głównej zostały nakryte sklepieniami. W 1697 r. nad skrzyżowaniem naw wzniesiono kopułę, którą zaprojektowali bracia Giovanni i Giovanni Battista Carlone. Po 1834 r. przeprowadzono gruntowną regotycyzację wnętrza usuwając wszystkie barokowe elementy, w tym także kopułę. W latach 1859-1872 przeprowadzono ostatnią rozbudowę katedry, w czasie której wzniesiono wieże zachodnie i iglicę nad transeptem. W czasie II wojny światowej katedra podobnie jak centrum Ratyzbony nie ucierpiała w wyniku alianckich nalotów.

ARCHITEKTURA. Gotycka katedra w Ratyzbonie została zbudowana na wzór katedr francuskich, jest jednak pozbawiona obejścia z wieńcem kaplic. Złożona jest z trójnawowego, pięcioprzęsłowego korpusu bazylikowego, transeptu i trzech naw prezbiterium zamkniętych pięciobocznie, z których nawa środkowa jest trójprzęsłowa zaś nawy boczne są dwuprzęsłowe. Od zachodu kościół poprzedza dwuwieżowa fasada. Po bokach środkowej nawy chóru dostawione są zakrystie będące przedłużeniem naw bocznych.

Elewacje. Na zewnątrz ściany kościoła opięte są przyporami zwieńczonymi pinaklami oraz łukami oporowymi ponad nawami bocznymi. Środkową nawę chóru oświetlają wielkie cztero- i sześciodzielne ostrołukowe okna z maswerkami. Nawy boczne prezbiterium przebite są lancetowatymi ostrołukowymi oknami dwudzielnymi z maswerkami. Transept podzielony na dwie kondygnacje, w dolnej części z pierwszego etapu budowy, pozbawiony okiem i z ostrołukowym portalem w przyziemiu. W tympanonie portalu umieszczone są kamienne posągi świętych Piotra i Pawła z około 1360/1370 r. a powyżej rzeźba Ukrzyżowania Chrystusa z około 1320 r. W górnej kondygnacji znajduje się wielkie ostrołukowe okno dziewięciodzielne z maswerkiem a całość wieńczy trójkątny szczyt z pinaklami i kwiatonem. Korpus nawowy także podzielony na dwie kondygnacje, w górnej części rozmieszczone są wielkie pięciodzielne okna ostrołukowe z maswerkami a w dolnych partiach pary wąskich dwudzielnych ostrołukowych okiem z maswerkami. Na południowej ścianie nawy południowej umieszczona jest gotycka rzeźba Żydowskiej Maciory.

Fasada zachodnia z dwiema potężnymi wieżami, do trzeciej kondygnacji gotyckimi, powyżej neogotyckimi i zwieńczonymi ażurowymi hełmami. Wieże opięte są masywnymi przyporami i podzielone na cztery kondygnacje. Pomiędzy wieżami mieści się trzykondygnacyjna środkowa część fasady zwieńczona trójkątnym szczytem z wieżyczką. W przyziemiu fasady znajduje się gotycki portal główny wykonany w latach 1405-1410 o bardzo bogatej dekoracji rzeźbiarskiej i poprzedzony trójbocznym otwartym przedsionkiem. Przedsionek otwarty jest dwiema ostrołukowymi arkadami podpartymi na potężnym filarze i zwieńczony maswerkową attyką. Tympanon i archiwolty portalu pokryte są płaskorzeźbami przedstawiającymi sceny z życia Marii Panny. W trzech strefach tympanonu umieszczone są sceny Śmierci i pochówku Maryi, Wniebowzięcia i Koronacja Matki Bożej na Królową Nieba. Na filarze kruchty i w ościeżach portalu znajdują się posągi świętych Piotra i innych apostołów oraz diakonów Szczepana, Wawrzyńca.

Wewnątrz ściany podzielone są na trzy kondygnacje. W najwyższej kondygnacji rozmieszczone są duże ostrołukowe okna, poniżej znajduje się rząd okien triforium, wreszcie w przyziemiu ostrołukowe profilowane arkady otwarte do naw bocznych. Wnętrza nakryte są sklepieniami krzyżowo-żebrowymi wspartymi na czworobocznych filarach wiązkowych.

WYSTRÓJ I WYPOSAŻENIE WNĘTRZA. Ołtarz główny kościoła został wykonany w latach 1695-1785 ze srebra i złoconej miedzi przez złotników z Augsburga. Największy udział w powstaniu ołtarza miał Georg Ignaz Bauer, który nadał mu ostateczną formę. W pierwszej kolejności wykonano popiersia Maryi i św. Józefa, w 1731 r. antepedium z płaskorzeźbą św. Jana Nepomucena, potem powstały popiersia świętych Piotra i Pawła oraz świeczniki i krzyż ołtarzowy, wreszcie Bauer ukończył ołtarz wykonując jego konstrukcję w 1785 r. Na lewo od ołtarza ustawione jest późnogotyckie sakramentarium wykonane przez budowniczych kościoła Matthäusa Roriczera i Wolfganga Roriczera w latach 1493-1495. W kościele znajduje się kilka gotyckich ołtarzy z XIV i XV w., w formie baldachimów otwartych ostrołukowymi arkadami wspartymi na kolistych filarach i zwieńczonych wimpergami z kwiatonami. Przy pierwszym filarze nawy południowej ustawiona jest późnogotycka ambona wykonana w 1482 r. przez Matthäusa Roriczera. W sąsiedztwie południowego portalu znajduje się studnia w późnogotyckiej architektonicznej obudowie, wykonanej około 1470/80 r. i ukończonej przez Wolfganga Roriczera w 1500 r. W kościele znajduje się cenny zespół gotyckich rzeźb. Najstarsze z nich są dwie postacie ze sceny Zwiastowania (Maria i Anioł) wykonane w 1285 r. Są też dwa posągi konne: św. Jerzego i św. Marcina wykonane w 1325 r. Katedra w Ratyzbonie posiada jeden z najcenniejszych w Niemczech zespołów średniowiecznych witraży. We wszystkich oknach chóru znajdują się witraże wykonane w latach 1300-1370. Witraże w wielkim oknie transeptu powstały około 1330 r. Poniżej w rzędzie okien triforium zachowały się witraże późnoromańskie z około 1230 r., pochodzące z wcześniejszej katedry. Witraże w nawie południowej pochodzą z lat 1325-1370. Z kolei w oknach nawy północnej znajdują się witraże z około 1330 r. oraz późniejsze z około 1430-1450.

LITERATURA

Knaurs Kulturführer in Farbe Niederbayern und Obepfalz, opr. zb., München 1995
Strona internetowa: https://www.historisches-lexikon-bayerns.de/Lexikon/Regensburg,_Dom#Geschichte_des_Vorgängerbaus

Ratyzbona, katedra św. Piotra

{gallery}niemcy/bawaria/ratyzbona_katedra{/gallery}

Cottbus, kościół św. Mikołaja
Cottbus, Oberkirche St. Nicolai

Lokalizacja: Cottbus, Oberkirchplatz 12 (51.761199, 14.336671)
Budowa: XV – XVI w.
Styl: późny gotyk

HISTORIA. Pierwsze wzmianki o kościele św. Mikołaja pochodzą z 1156 r. Najstarszą częścią kościoła jest dolna część wieży zachodniej, która została wzniesiona na przełomie XIV i XV w. Budowę obecnego kościoła rozpoczęto w 1. połowie XV w. od wzniesienia prezbiterium. Korpus halowy wznoszono od połowy XV w. do początku XVI w. Wtedy też cały kościół został nakryty sklepieniami a wieża została podwyższona. W 1537 r. w związku z przejściem mieszczan Cottbus na luteranizm kościół stał się świątynią protestancką. W 1685 r. wieża została nakryta barokowym hełmem. W 1945 r. w czasie obrony miasta przed armią sowiecką kościół doszczętnie spłonął. W 1946 r. zawaliła się część sklepień kościoła, które zostały odbudowane dopiero w 1960 r.

ARCHITEKTURA. Późnogotycki kościół złożony jest z ośmioprzęsłowego, halowego korpusu nawowego z niewyodrębnionym prezbiterium zamkniętym wielobocznym obejściem. Od zachodu kościół poprzedza wieża, od północy na wysokości prezbiterium dostawiona jest dwuprzęsłowa zakrystia z ośmioboczną kaplicą chrzcielną zaś od południa do korpusu przylega dwuprzęsłowa kaplica z wieloboczną kruchtą. Na zewnątrz kościół i przybudówki opięte są przyporami między którymi rozmieszczone są duże okna ostrołukowe z maswerkami, trój- i czterodzielne. Nawę główną nakrywa wysoki dach dwuspadowy a nad nawami bocznymi obniżone dachy jednospadowe. Do wnętrza prowadzą profilowane, ostrołukowe portale. Wieża jest częściowo wtopiona w korpus, czworoboczna w dolnej części, wyżej przechodząca w ośmiobok i nakryta hełmem barokowym z latarnią. Zakrystia i kaplica południowa nakryte są stromymi dachami dwuspadowymi i ozdobione schodkowymi szczytami z ostrołukowymi blendami. Kaplica chrzcielna nakryta jest ostrosłupowym hełmem. Wnętrze kościoła nakrywają sklepienia gwiaździste o różnorodnych rysunkach, w korpusie wsparte na ośmiobocznych filarach.

WYPOSAŻENIE WNĘTRZA. Większość zabytkowego wyposażenia kościoła uległa zniszczeniu pod koniec II wojny światowej. Zachował się jedynie barokowy ołtarz główny z 1661 r. wykonany przez Andreasa Schultze z Torgau, który w 1945 r. został częściowo uszkodzony. Ołtarz ozdobiony jest płaskorzeźbami Narodzenia Pańskiego, Ostatniej Wieczerzy oraz Zmartwychwstania Chrystusa. W  nawie umieszczona jest barokowa ambona z 1736 r., przeniesiona z kościoła franciszkanów we Frankfurcie nad Odrą. Interesującym zabytkiem jest też barokowa chrzcielnica z XVII w., wykonana z piaskowca i pokryta złoconą blachą. Na chórze muzycznym ustawiony jest barokowy prospekt organowy, wykonany w 1759 r. przez Johanna Gottfrieda Stechera. W kościele znajduje się też kilka epitafiów, z których najstarsze pochodzą z XVI w. Na kilku filarach chóru zachowały się fragmenty gotyckich malowideł z 2. połowy XIV w.

LITERATURA

Adamiak J., Pillep R., Zabytki Architektury i sztuki NRD, Przewodnik, wyd. ARKADY 1989
Knaurs Kulturführer in Farbe. Brandenburg, Augsburg 1998
Strona internetowa: https://www.stadtmuseum-cottbus.de/cottbus-lexikon-detail/oberkirche-st-nikolai.html

Cottbus, kościół św. Mikołaja

{gallery}niemcy/brandenburgia/cottbus_kosciol_sw_mikolaja{/gallery}

Monachium, katedra Najświętszej Marii Panny
München, Frauenkirche

Lokalizacja:  Monachium, Frauenplatz 1  (48.138587, 11.573516)
Budowa: 1468-1488
Architekt: Jörg von Halsbach
Styl: późny gotyk

HISTORIA. Pierwotny wczesnogotycki kościół Frauenkirche został zbudowany w 2. połowie XIII w. za panowania księcia Ludwika II Wittelsbacha. Była to trójnawowa bazylika z dwuwieżowym korpusem od zachodu, która w 1271 r. stała się świątynią parafialną. Wzrost liczby mieszkańców miasta oraz poparcie księcia Albrechta IV Wittelsbacha, umożliwiły budowę obecnej wielkiej późnogotyckiej świątyni. Prace przy budowie kościoła prowadzone były w latach 1468-1488 r. pod kierunkiem mistrza budowlanego Jörga von Halsbach. W początkowej fazie budowy w 1472 r. rozebrany został stary kościół. Zakończenie prac budowlanych miało miejsce w 1525 r. kiedy to wieże zostały nakryte cebulastymi hełmami. W 1604 r. dobudowano jeszcze od północy zakrystię. W 1821 r. kościół został podniesiony do rangi świątyni katedralnej dla diecezji Monachium i Fryzyngi. W latach 1858-1861 przeprowadzono całkowitą regotycyzację wnętrza, usuwając całe barokowe wyposażenie. Kościół został zniszczony w wyniku bombardowań lotnictwa alianckiego w latach 1943-1945. Zniszczeniu uległy dachy, sklepienia i prawie całe neogotyckie wyposażenie wnętrza. Odbudowę kościoła rozpoczęto w grudniu 1945 r. Ostatnią gruntowną renowację świątyni przeprowadzono w latach 1990-1994.

ARCHITEKTURA. Jest to ogromnych rozmiarów późnogotycki kościół halowy, którego długość wynosi 109 m, szerokość 40 m a wysokość ścian nawy około 37 m. Obie wieże mają wysokość 98,5 m. Kościół złożony z trójnawowego, siedmioprzęsłowego korpusu halowego z niewyodrębnioną, czteroprzęsłową częścią prezbiterialną z obejściem, zamkniętą pięciobocznie. Do naw bocznych i obejścia przylegając płytkie kaplice, od północy do kościoła dostawiona jest zakrystia i kaplica Sakramentu. Od zachodu kościół poprzedza masyw dwuwieżowy. Na zewnątrz gładkie ściany kościoła przebite są wielkimi cztero- i pięciodzielnymi ostrołukowymi oknami z maswerkami. Korpus nawowy nakrywa stromy dach dwuspadowy załamujący się lekko nad bocznymi kaplicami obiegającymi kościół. Wieże w dolnej części aż do kalenicy dachu czworoboczne, przechodzące powyżej w ośmiobok i nakryte cebulastymi hełmami. Między wieżami w przyziemiu znajduje się główny portal wejściowy ujęty wielką wgłębną ostrołukową arkadą. Portal jest ostrołukowy, zwieńczony kwiatonem i ujęty po bokach pinaklami z rzeźbami Matki Bożej z Dzieciątkiem i Chrystusem Boleściwym z około 1330/1340 r., pochodzącymi z poprzedniego kościoła. Pozostałe portale, pod dwa od południa i pólnocy są również ostrołukowe. Wewnątrz nawa główna i prezbiterium oraz nawy boczne i obejście nakryte są sklepieniami gwiaździstymi wspartymi na ośmiobocznych smukłych filarach. Kaplica wzdłuż naw bocznych i przy obejściu wydzielone są przez wciągnięte do wnętrza przypory i również nakryte są sklepieniami gwiaździstymi.

WYPOSAŻENIE WNĘTRZA. Pierwotne wyposażenie wnętrza uległo rozproszeniu i zniszczeniu w czasie barokizacji i regotycyzacji wnętrza oraz w czasie II wojny światowej. Pomimo tego w kościele zachowało się wiele cennych zabytków sztuki wśród których warto wymienić późnogotyckie witraże oraz mauzoleum cesarza Ludwika IX Wittelsbacha. Jednym z najważniejszych zabytków Frauenkirche jest barokowy pomnik nagrobny cesarza Ludwika IX Bawarskiego (zm. 1347), ustawiony w pierwszym przęśle południowej nawy, wykonany z czarnego marmuru i brązu według projektu Hansa Krumppera w latach 1619-1622. Wewnątrz sarkofagu umieszczona jest marmurowa płyta nagrobna cesarza, pochodząca z gotyckiego pomnika i wykonana w końcu XIV w. przez monachijskiego kamieniarza Hansa Haldnera. Pod emporą organową umieszczone jest epitafium budowniczego kościoła Jörga von Halsbach z XV w. Na drugiej parze filarów nawy głównej umieszczone są tablice poświęcone osobom dwóch papieży. Pierwsza upamiętnia wizytę w katedrze polskiego papieża Jana Pawła II a druga poświęcona jest Benedyktowi XVI (Jozef Ratzinger), który w latach 1977-1982 był arcybiskupem Monachium. Bezpośrednio za południowo-zachodnim przedsionkiem, w kaplicy św. Bartłomieja i św. Wita, znajduje się rzeźbiona Pieta wykonana w Salzburgu około 1400 r. W kaplicy Narodzenia Pańskiego usytuowanej przed przedsionkiem południowo-wschodnim umieszczony jest obraz Pokłon pasterzy, namalowany około 1640 r. przez włoskiego malarza Cesare Fracanzano. Na wysokości obu wschodnich przedsionków, które wydzielają część prezbiterialną, zawieszony jest monumentalny drewniany krucyfiks, wykonany w 1954 r. przez Josefa Henselmanna. Samo prezbiterium oddzielone jest od obejścia współczesnymi stallami, do których przymocowane zostało kilkadziesiąt rzeźb pochodzących z późnogotyckich stalli wykonanych do Frauenkirche w latach 1495-1502 przez Erazma Grassera. Od wschodu prezbiterium zamknięte jest ścianką, pośrodku której ustawiona jest kolumna z drewnianą rzeźba Matki Bożej, wykonaną w 1780 r. przez Romana Antona Boosa. W prezbierium znajdują się też fragmenty ołtarza z Memmingen, wykonanego w warsztacie Klausa Strigla w 1500 r. i zakupione do Frauenkirche w 1860 r. Po wyjściu z prezbiterium wracamy do nawy południowej, gdzie zaraz za przedsionkiem południowo-wschodnim, usytuowana jest kaplica chrzcielna świętych Janów Chrzciciela i Ewangelisty, w której znajduje się jest barokowa chrzcielnica z 1608 r. wykonana z czerwonego marmuru. Kolejna kaplica poświęcona jest św. Benonowi z Miśni i znajduje się w niej srebrny relikwiarz w formie popiersia świętego Benona z 1604 r., mieszczący relikwie przywiezione do Monachium z Saksonii w 1576 r.  W pierwszej kaplicy zaczynającej wschodnie obejście prezbiterium, poświęconej św. Rupertowi, znajduje się obraz patrona konsekrującego figurę Matki Bożej z Dzieciątkiem, namalowany w 1690 r. przez Andreasa Wolfa. W kolejnej kaplicy Ofiarowania Matki Bożej umieszczone są dwa witraże,  jeden z 1480 r. łączy wydarzenia ze Starego i Nowego Testamentu, drugi wykonany jeszcze do poprzedniego kościoła około 1430 r. przedstawia scenę Pokłonu Trzech Króli. W następnej środkowej kaplicy obejścia, znajduje się wejście do krypt rodu Wittelsbachów. Przy lewej przyporze zawieszony jest obraz Dziewicy Maryi, namalowany przez Jana Polacka około 1510 r. We oknie tej kaplicy umieszczony jest późnogotycki witraż z 1493 r. przedstawiający sceny: Zwiastowania Maryi, Bożego Narodzenia i Ofiarowania Chrystusa w świątyni. Autorem witraża jest malarz na szkle Peter Hemmel von Andlau ze Strasburga. W kaplicy św. Anny, usytuowanej na wysokości drugiego od wschodu przęsła prezbiterium, umieszczonych zostało kilka późnogotyckich rzeźb: św. Jerzy pokonujący smoka, wykonany w latach 1515-1520 przez Hansa Leinbergera; św. Anna z Maryją i Dzieciątkiem Jezus, wykonana 1520 r. przez Stephana Rottalera i św. Rasso w rycerskiej zbroi, także z 1520 r. W kaplicy św. Katarzyny przylegającej do północno-wschodniego przedsionka zawieszony jest obraz Wniebowzięcie NMP namalowany w 1620 r. przez flamandzkiego malarza Petera Candida, obraz pierwotnie umieszczony był w ołtarzu głównym Frauenkirche. W kaplicy po zachodniej stronie północno-wschodniego przedsionka umieszczony jest obraz Ukrzyżowanie, który namalował Anthony van Dyck około 1635 r., obraz zakupiono do Frauenkirche w 1821 r. kiedy to świątynia została podniesiona do rangi katedry. W czwartym przęśle nawy południowej znajduje się fragment ołtarza św. Andrzeja wykonany w warsztacie Jana Pollacka w XVI w. W kaplicy pod północną wieżą ustawiony jest ołtarz późnogotycki z 1475 r. z rzeźbą matki Bożej z Dzieciątkiem adorowaną przez klęczącego fundatora, biskupa Johannesa Tulbecka i flankowaną postaciami świętych Elżbiety i Agnieszki. Obok znajduje się płyta nagrobna Johannesa Tulbecka, arcybiskupa Fryzyngi (zm. 1476), wykonana w Monachium z czerwonego marmuru z płaskorzeźbioną postacią zmarłego.

LITERATURA

Knaurs Kulturführer in Farbe München, opr. zb., Augsbug 1998
Pfister P., Munich. Church our lady the Frauenkirche, Regensburg 2017
de la Riestra P., Kunstdenkmäler In Bayern. München, Ober-Niederbayern, Schwaben, Darmstadt 2013
Sztuka gotycka, pod. red. R. Tomana, wyd. Konemann 2000
Strona internetowa: https://www.muenchner-dom.de

Monachium, katedra Najświętszej Marii Panny
München, Frauenkirche

{gallery}niemcy/bawaria/monachium_frauenkirche{/gallery}